زرتشت - Zoroaster
زرتشت، یک رهبر و اصلاح‌گر دینی، شاعر، فیلسوف یا پیامبر ایران باستان است که اندیشه‌های او تأثیر به‌سزایی در شکل‌گیری موازین اخلاق و ترسیم مرزهای خیر و شر داشت. او شخصیّتی برجسته در تاریخ ایران باستان است که در باور رایج، به‌عنوان پیامبر ایرانیان شناخته می‌شود. آیین مزدیسنا که برگرفته از تفکّرات زرتشت است، پس از گذر هزاران سال هم‌چنان پیروان خود را دارد و یکی از ادیان پذیرفته‌شده در دنیا محسوب می‌شود. فلسفۀ غرب در مبانی خود از اندیشه‌های زرتشت متأثّر بوده‌است.
نام کامل و سبب شهرت
نام او زرتشت، زردشت یا اشوزرتشت (Ashu Zarathushtra ) یا زرتشت اسپنتمان است. اسپنتمان نام خانوادگی زرتشت می‌باشد (فاضل، 1383، 4).
تولد و درگذشت
او در قرن ششم تا هفتم قبل از میلاد در ایران می‌زیسته‌است. برخی تولّد او را در سال 660 پیش از میلاد و مرگش را در سال 587 پیش از میلاد دانسته‌اند (فاضل، 1383، 92). زرتشتیان بر این باورند که او در حدود 600 سال قبل از میلاد در عهد گشتاسب دیده به جهان گشود.
آثار و اندیشه های او
اوستا Avesta:
کتاب مقدّس زرتشتیان اوستا نام دارد، که به‌معنای اساس، بنیاد و متن اصلی است (ابراهیم‌زاده، 1383، 114). قدیمی‌ترین نسخۀ اوستا که به خط دبیره نوشته شده و در دانمارک نگه‌داری می‌شود مربوط به سال 1325م. یعنی 1908 سال بعد از کشته شدن زرتشت است. زرتشتیان اتّفاق نظر دارند که اوستا در اصل بسیار بزرگ‌تر از اوستای کنونی بوده‌است. اوستای کنونی دارای 83000 کلمه است و احتمالاً اصل آن دارای 345700 کلمه، یعنی چهار برابر نسخۀ فعلی بوده‌است (شاکرین، 1389، 71).
اوستای موجود از پنج بخش زیر تشکیل شده‌است:
- یسنه یا یسنا به معنای نیایش و ستایش، نام مهم‌ترین بخش اوستا و مشتمل بر هفتاد و دو فصل است که هر یک از آن‌ها را ها یا هات یا هائتی گویند. گاهان پنج‌گانه، تنها قسمت منسوب به زرتشت در همین بخش اوستا قرار دارد. برخی اوستاشناسان یسنا را از حیث محتوا به 3 بخش تقسیم کرده‌اند: 1) از هات 1 تا 27 که مندرجات اهورامزدا و دیگر ایزدان است. 2) از هات 28 تا 53 یا 55 از گاتاها که اشعار موزونی است و در آن‌ها اخلاقیّات و الهامات معنوی زرتشت منعکس شده‌است. البتّه در وسط این قسمت از هات 35 تا 42 یک‌باره سروده‌ها قطع شده و به‌جای آن، بحثی دیگر به نثر شروع می‌شود که به هفت هات مشهور است و مشتمل بر ادعیه و ستایش‌هایی دربارۀ اهورامزد است و در آن از آب، خاک و آتش سخن رفته‌است. 3) از هات 54 یا 56 تا آخر که آن نیز ستایش و مناجات‌هایی از ایزدان است.
- ویسپرد یا ویسپرت به‌معنای همۀ سروران، مجموعه‌ای است از ملحقات یسنا که برای مراسم دینی ترتیب داده شده و مشتمل بر 24 فصل یا کرده به معنای فصل، قطعه یا بریده است.
- وندیداد یا وی‌دئودات، که ترکیبی از سه جزء است: 1) جزء نخست آن وی پیشوندی است که بر بسیاری از نام‌ها یا ریشۀ فعل‌های اوستایی آمده و معنی دوری و جدایی به آن‌ها می‌دهد و در فارسی به‌صورت گُ در بسیاری واژه‌ها از جمله گریختن و گسستن، باقی مانده‌است. 2) جزء دوم آن دَئِوَ همان است که در فارسی به‌صورت دیو به‌تنهایی و در ترکیب‌هایی چند، دیده می‌شود. 3) جزء سوم آن دات به معنای سامان، نظم و قانون است.
- یشت‌ها، یشت مانند یسنه به‌معنای ستایش و نام بخشی از اوستاست که در ستایش ایزدان می‌باشد. این قسمت، شامل 21 یشت است، نام بیشتر آن‌ها از اسامی ایزدانی است که سی روز ماه را به نام آن‌ها می‌خوانند.
- خرده اوستا (اوستای کوچک) که عبارت است از عبادات روزانه، ماهیانه و سالیانه، اعیاد، جشن‌ها، طریقۀ زرتشتی‌گری، آداب زناشویی، عروسی، سوگواری و غیر آن (ابراهیم‌زاده، 1383، 117-115).
- نخستین گات: اهنود دارای هشت فصل
- دومین گات: اشتود دارای چهار فصل
- سومین گات: سپنتمد دارای چهار فصل
- چهارمین گات: وهوخشتر دارای یک فصل
- پنجمین گات: وهیشتواشت دارای یک فصل (پورداوود، 1356، 27).
نظر ایران شناسان و پژوهشگران درباره فرهیخته
مری بویس (Mary Boyce):
«اغلب از زردشت با عنوان اصلاح‌طلب دینی یاد می‌شود امّا او را تنها در قیاس با سایر بنیان‌گذاران ادیان دیگر جهان می‌توان چنین نامید. او در حقیقت بیشتر اعتقادات دینی را که در آن به دنیا آمده بود پذیرفت و آن را به آموزه‌های جدیدتر مبدّل ساخت. دین ایران باستان را می‌توان از یک طرف با قیاس آن با دین مشابه و هم‌زمانش یعنی آیین برهمن‌ها در هند و متون ودایی و از طرف دیگر به‌واسطۀ آن‌چه که در خود آیین زردشت وجود دارد و آشکارا عناصر متعلّق به دوران پیش زردشتی است و توسّط او و پیروانش دوباره زنده شد، بازسازی کرد». (بویس، 1393، 31).
ابراهیم پورداوود (Ebrāhim Pourdāvoud):
«دانشمند فرانسوی اوژن برنوف (Eugène Burnouf) یسنا را که پنج فصل گات‌ها جزو آن است و از مشکل‌ترین قسمت نامۀ مقدّس است به فرانسه ترجمه کرد و در سال 1833م. منتشر ساخت. از این روز به بعد از پرتو سانسکریت تحصیل اوستا پایۀ علمی گرفت. تفسیر پهلوی اوستا که آن را زند نامند، تفسیری سنتی است که نسبت‌به تفسیری از روی اشتقاق کمتر قابل اعتماد است ولی باوجود این، کلید فهم اوستاست و در برخی از مواضع یگانه وسیله برای رسیدن به معانی تقریبی آن‌هاست. زبان اوستا در عهد ساسانیان که تفسیر آن در آن عهد نوشته شده، متروک بوده‌است. مفسّرین آن زمان بایستی به ناچار به تفسیر سنّتی کتاب مقدّس که پشت به پشت به آنان رسیده بوده اکتفا کنند، به‌خصوص تفسیر پهلوی گات‌ها که از قدیم‌ترین و مشکل‌ترین اجزای اوستاست. دور از معانی حقیقی سرودهای پیغمبر ایران است امّا تفسیر و ترجمۀ پهلوی سایر قسمت‌های اوستا کم و بیش نزدیک به متن است» (پورداود، 1356، 36).
کوروش نیک‌نام (Kourosh Niknam):
سرودهای گاتاها اندیشه‌برانگیز و پویا‌کنندۀ خرد است. آموزش‌های گاتایی در جهت کوشش، بالندگی و سازندگی است و بهره‌گیری درست از داده‌های نیک اهورامزدا را همراه با نوآوری سفارش می‌کند. در سروده‌های گاتاها، دوگانگی مشاهده نمی‌شود و پیروزی راستی و اندیشۀ نیک همواره پایدار است. اندرزها در سخنان اشو زرتشت کلّی بیان شده و از امر و نهی در موارد سادۀ زندگی مردم سخن به میان نیامده‌است» (نیک‌نام، 1381، 153).
اسامی برخی از ایران شناسانی که درباره این فرهیخته پژوهش کرده اند
- مری بویس (Mary Boyce)
- کریستیان بارتولومه (Christian Bartholomae)
- کارل فریدریش گِلدنر (Karl Friedrich Geldner)
- آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون (Abraham Valentine Williams)
- آر. سی. زنر (Robert Charles Zaehner)
- کوروش نیک‌نام (Kourosh Niknam)
- ابراهیم پورداوود (Ebrāhim Pourdāvoud)
- احمد تفضّلی ( Ahmad Tafazzoli)
- هنریک ساموئل نوبَرْی ( Henrik samuel Nyberg)
- آرتور امانوئل کریستنسن ( Arthur Emanuel Christensen)
منابع
- ابراهیم‌زاده، عبد‌الله؛ علی‌نوری، علیرضا، (1383ش.)، ادیان الهی و فرق اسلامی، چاپ دوم، انتشارات تحسین.
- بویس، مری، (1393ش.)، منابع مکتوب دین زردشتی. ترجمۀ شیما جعفری دهقی، چاپ دوّم، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).
- پورداود، ابراهیم؛ فره‌وشی، بهرام، (1356ش.)، یسنا، ج. 1، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- شاکرین، حمیدرضا، (1389ش.)، ادیان و مذاهب، چاپ چهارم، قم: دفتر نشر معارف.
- عرفان، فاضل، (1383ش.)، پرسش‌ها و پاسخ‌هایی پیرامون نبوّت و رسالت، چاپ اوّل، قم: انتشارات مرکز مدیریّت حوزۀ علمیّه.
- مهدی‌پور، علی‌اکبر، (1388ش.)، پژوهۀ مهدوی، چاپ اوّل، قم: رسالت.
- نیک‌نام، کوروش (پاییز 1381ش.)، ایران‌شناسی: زرتشتیان ایران، مجلّۀ مطالعات ملی، شمارۀ 13.
منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر
- آشتیانی، جلال الدّین، (1381ش.)، زرتشت (مزدیسنا و حکومت)، شرکت سهامی انتشار.
- ابوترابی، علی‌اکبر، (1341ش.)، تاریخ ادیان، تهران: اقبال.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، (1382ش.)، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، چاپ سوّم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- کابلی، مهدی‌زاده، (1381ش.)، خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، مشهد: نشر نوند.
- پورداوود، ابراهیم، (1381ش.) گات‌ها، کهن‌ترین بخش اوستا، تهران: انتشارات اساطیر.
- پورداود، ابراهیم، (1307ش.)، ادبیات مزدیسنا یشت‌ها، ج. 1، چاپ اوّل، بمبئی: انتشارات انجمن زرتشتیان بمبئی.
گردآورنده