نظامی گنجوی - Nizami Ganjavi
حکیم نظامی شاعر و داستانسرای ایرانی پارسیگوی در سدۀ ششم ق. /دوازدهم ق. که به عنوان صاحب سبک و پیشوای داستانسرایی در ادبیات فارسی شناخته شده است.
جمالالدّین ابومحمّد الیاس بن محمّد بن زکی بن مؤید متخلص به نظامی
1141م.- 1209م.
اگر چه درباره محل تولد نظامی تردید و اختلاف است اما دربارۀ محل زندگی او، اختلافی نیست و همواره در شهر گنجه زندگی میکرده است و تنها یکبار از آن شهر بیرون آمده است. «شهر گنجه که وطن شاعر بود، مجاور با زرتشتیان بود. شاعر با سرودن قصههای کهن، قصههای گبران و آتشپرستان نزد عامه و حتی نزد دوستانش پسندیده نبود. مسلمانانی که در کار دین خشک و سخت گیر و متعصب بودند در چنین محیطی او را ملامت میکردند که عمرش را در افسانههای زند و زرتشت به سر میبرد و رسم مغان را تازه میکند اما وقتی شاعر برای این ملامتگران چیزی از آنچه سروده بود میخواند در منکران همان تاثیری را میکرد که اشعار سوفوکلس (Sopbocles) پیر در دادگاه آتن کرد و ناچار منکران تصدیق میکردند که برای وی چنین سحری را ساز کردن رواست.» (زرین کوب، 1347ش.، تلخیص، 173) نظامی شاعری است که ۲۷ و شاید ۳۰ سال از عمرش را برای به نظم کشیدن داستانها گذاشته است (همان، 172). هرچند داستاننویسی فارسی با نظامی شروع نشد اما مسلم است که او یکی از ارکان اصلی ادبیات فارسی و از چهرههای برجسته داستانسرایی محسوب میشود. نظامی در آغاز جوانی، از شعر برای پند و اندرز بهره میبرد و در سالهای پختگی عمر شعر را تنها وسیلة تعلیم نمیداند بلکه آن را مایۀ لذت و تفریح نیز میشمرد. از اشعار او برمیآید که زندگی خود را از راه برزیگری میگذرانده و از سراسر آثار نظامی پیداست که با پادشاهان زمانه سر و کاری نداشته و تنها یک بار آن هم در مدت یک روز به دیدار اتابک قزل ارسلان رسیده است. نظامی هرچند شاعری مدحپیشه نبوده، با تعدادی از فرمانروایان معاصر هنرشناس مرتبط بودهاست، از جمله: فخرالدین بهرامشاه، پادشاه ارزنگان، که کتاب مخزن الاسرار را به نام او کردهاست، اتابک شمسالدین محمد که منظومه خسرو و شیرین به او تقدیم شدهاست. ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرده است. پنج اثر معروف نظامی مشهور به پنج گنج یا خمسه است؛ اما در واقع شش دفتر است که چون «شرفنامه» و «اقبالنامه» هر دو شامل داستان اسکندر مقدونی است و این دو منظومه را با هم اسکندرنامه نیز گفتهاند. هر یک از شش دفتر او، بنا به درخواست یکی از فرمانروایان زمان به رشته نظم درآمده است (نظامی، 1388ش.، 4).
- مخزن الاسرار.
- خسرو و شیرین.
- لیلی و مجنون.
- هفتپیکر یا «هفتگنبد» و یا «بهرامنامه».
- اسکندر نامه (شامل دو اثر شرفنامه و اقبالنامه).
ایران شناسانی که نظامی را به سرزمین و فرهنگ خودشان معرفی کردند محدود به انگلیسیزبانها نمیشوند. اروپاییان از میانۀ قرن هفدهم م. با آثار نظامی آشنا شدند. فرانسوا پتیس دو لاکروا (Francois Petis de Lacroix) (1653م.-1713م.) هفتپیکر را ترجمه کرد. هنری ماسه (Henri Masse) (1886م.- 1969م.) در شناساندن و معرفی نظامی نقش کلیدی و اساسی داشت. اگرچه فرانسویها اولین گام را برای شناسایی نظامی برداشتند اما در سال 1786م. کتابی به عنوان گلچینی از آسیا (Asiatic miscellany) در کلکته منتشر شد که شامل مجموعهای از حکایت ادبیات فارسی به انگلیسی بود که در آن حدود بیست حکایت از مخزن الاسرار نظامی آمده است (Nafisi, 1959) سر ویلیام جونز (Sir William Jones) (1749م.- 1794م.) اولین کسی است که در انگلستان دربارۀ نظامی صحبت کرد. جونز با این کتاب گام بلندی برای معرفی شاعران ایرانی به ویژه نظامی به خارجیها برداشت. اکنون کنفرانسها، بزرگداشتها و اعطای بورسهای تحصیلی به محققین و دانشجویان برای تحقیق بیشتر روی آثار نظامی از قبیل دانشگاه آکسفورد و … و مرجع علمی دیگر درباره نظامی موجود است.
- جیمز اتیکسون (Atkinson James) (1852م.- 1780م.) اولین گام را برای ترجمه خمسه نظامی برداشت و اولین ترجمۀ لیلی و مجنون را به زبان انگلیسی ارائه داد. در زبان انگلیسی لیلی و مجنون نظامی بسیار مورد توجه قرار گرفت و ترجمههای متعددی شد. البته گاه ترجمههای بی روح و ضعیف حتی مانع خواندن یا ترغیب مخاطب به خواندن آثار نظامی میشد (Azar، 2015، 4-8).
رادفر، ۱. (1371ش.). کتابشناسی نظامی گنجوی. مؤسسه التحقیقات و البحوث الثقافیه. ۲. زرین کوب، ع. (1347ش.). با کاروان حله. سازمان چاپ و انتشارات محمدعلی محمدی. ۳. نظامی، الیاس بن یوسف. (1388ش.) کلیات خمسۀ نظامی گنجوی (تصحیح و. دستگردی؛ به اهتمام پ. بابایی). موسسه انتشارات نگاه.
- Azar, A. E.; Najafi, M. (2015). An Investigation of Nezami's Works Translatedin the West (France, England, and Germany). European Online Journal of Natural and Social Sciences; Vol.4, No. 2 pp. 260-272.
- Huseynov, B. (2018). The influence of Nizami Ganjavi’s heritage on the shaping of the coherent cultural tradition in Oriental literature. Khazar Journal Of Humanities and Social Sciences Special Issue. University Press.
- Talattof, K., Clinton, W. J. (2000). The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love and Rhetoric. Palgrave Macmillan.
- Nafisi, S. (1959). Anthology of Nezami Ganjavi’s Qasida and Ghazal. Foroughi.
- تصویر استفاده شده در سایت از ویکی پدیا است.
- زرینکوب، ع. (1374ش.). با کاروان حله. سازمان چاپ و انتشارات علمی.
- ثروتیان، ب. (1376ش.). اندیشههای نظامی گنجوی. انتشارات آیدین.
- (2023, April 14). Biography of Nizami Ganjavi. https://www.azargoshnasp.net/famous/nezami/nezamijuliascott.htm
- Esmaeil, A., Najafi, M. (2015). An Investigation of Nezami's Works Translatedin the West (France, England, and Germany). European Online Journal of Natural and Social Sciences, Vol.4, No.2 pp. 260-272.
- Kerimli, T. (2011). NIZAMI - POET FOR ALL HUMANITY/