صائب تبریزی- Saib Tabrizi

نام کامل و سبب شهرت

نام کامل او میرزا محمّدعلی صائب تبریزی است.

تولد و درگذشت

درمورد تاریخ تولّدش اطّلاع دقیقی در دست نیست و محلّ تولّد او را بعضی در تبریز و بسیاری در اصفهان دانسته­‌اند امّا خاندان او مسلّماً تبریزی بوده‌­اند. پدرش میرزا عبدالرّحیم از بازرگانان اصفهان بوده‌­است و خود یا پدرش به‌دستور شاه عبّاس اوّل صفوی با جمعی از تجّار و مردم از تبریز کوچ کردند و در محلّۀ عبّاس­‌آباد اصفهان ساکن شدند (صائب،1351، 22). عموی صائب شمس‌الدّین تبریزیِ شیرین‌قلم مشهور به شمس ثانی از استادان خط بوده‌است (صفا، 1364، 1273).

آثار و اندیشه های او

صائب در 22 سالگی یعنی در حدود سال 1034ق. از اصفهان عازم هندوستان شد و به هرات و کابل رفت (دریاگشت، 1355، 17). حکمران کابل خواجه احسن‌­الله خان مشهور به ظفرخان که خود شاعر و ادیب بود مقدم صائب را گرامی داشت. ظفرخان پس از مدّتی به‌منظور جلوس شاه جهان عازم دکن شد و صائب را نیز با خود برد. شاه جهان، صائب را مورد عنایت قرارداد و به او لقب مستعدخان داد (بعضی می­‌گویند این لقب را درویشی به او داد) (زرّین­‌کوب، 1363، 136). در سال 1039ق. خبر رسید که پدر صائب از ایران به اکبرآباد هندوستان آمده ­است و می‌خواهد او را با خود به ایران ببرد (كارنامۀ بزرگان ايران، 1340، 290). وی پس از بازگشت به ایران در اصفهان اقامت گزید. صائب در ایران شهرت فراوان یافت و شاه عبّاس دوم صفوی او را به لقب ملک‌الشّعرایی مفتخر ساخت (پردگيان خيال، 1384، 81). وفات او در اصفهان اتّفاق افتاد و سنّ او را از 65 تا 71 گفته‌­اند. قبر او در اصفهان در محلّی است که در زمان حیات خویش به تکیۀ میرزا صائب معروف بوده­‌است و اکنون در خیابان صفا است. عدد اشعار صائب را از 60 هزار تا 300 هزار و بالاتر نیز گفته‌­اند (محمّدی، 1375، 26). برخی سبک هندی را تلفیقی از زیبایی­‌شناسی ایرانی و هندی دانسته­‌اند «در حقیقت همان ریزه‌کاری‌­ها که با سنگ و مرمر در عمارت عظیم تاج‌­محل به‌کار رفته ­بود، در این اشعار هم که به خداوندان تاج‌­محل اهدا می‌شد، جلوه داشت» (زرّین­‌کوب، 1363، 261). شعر صائب نمودار اوج و مصداق خلّاقیّت سبک هندی است. صائب تبریزی، صیّاد الگوها، طرح‌­ها و تناسب­‌های زبانی و تصویری شاعران نام‌­آور قبل از خود، به‌ویژه سعدی و حافظ است (مرتضوی، 1386، 11). بیشترین شهرت صائب مدیون تک‌­بیتی­‌های زیبای او است و خود البتّه به ارزش کار خود در این زمینه واقف است (سجّادی، 1373، 14). صائب تنها شاعری است که پس از حافظ طریق‌ه­ای مستقل و ممتاز دارد و وی نمایندۀ کامل سبک زمان و زبان مردم خویش است. تمام محسّنات سخن شعرایی چون نظیری، طالب آملی و کلیم که هرکدام از جهتی مورد توجّه­‌اند در صائب یک­‌جا وجود دارد، پس دور نیست اگر او را فرد اعلای سبک هندی یا اصفهانی و مقتدای شعرای این طرز بخوانیم. از این سبک که قبل از او همه جا به طرز تازه (نو) نام برده ­می‌­شد، پس از او به طرز صائب نام برده شد و تذکره­‌نویسان همه شعرای این شیوه را پیروان طرز صائب به‌شمار آورده‌اند (صائب، 1369، 24). طرز نو پس از صائب به انحطاط گرایید و شعری پیچیده و معمّاگونه شد. نتیجۀ آن سیر قهقرایی دوران بازگشت ادبی بود و پیدایش شیوه­‌ای که نتوانست طرحی نو در افکند (صائب، 1373، 11). آثار:

1. دیوان: که مکرّر در ایران و هندوستان چاپ شده­‌است.
2. قندهارنامه: در وزن مثنوی و موضوع آن دربارۀ جنگ‌­های شاه عبّاس دوم و فتح قندهار است.
3. محمود و ایاز: در وزن مثنوی.
4. دیوان تُرکی

نظر ایران شناسان و پژوهشگران درباره فرهیخته

1. ادوارد گرانویل براون (Browne  Edward Granville): «بهترین ابیات و زبده‌­ترین اشعار فارسی را گل­چینی می­‌کردم و در بیاض خویش ثبت می‌­نمودم. هنگامی‌که درصدد آن برآمدم گویندگان آن­‌ها را نیز بیابم، مشاهده کردم که اکثر و اغلبشان از آثار صائب تبریزی است» (صائب، 1366، 5).
2. یان ریپکا (Jan Rypka): «غزلیّاتش کمتر ناظر بر احساسات و بیشتر حاکی از تیزهوشی و نیروی مفکّرۀ عالی و تجربه بوده؛ متّکی بر مشاهدات عینی در ترکیبات بی‌شماری است که از توان فکری برخوردار است و از این روست که آثارش تا این حد خشک است. دامنۀ مضامین شاعرانه در این جا وسعت می‌­گیرد و هدف از هنر شاعری در دقّت الفاظ و ریزه­‌کاری‌­ها خلاصه می‌شود. صائب سبک هندی را به اوج کمال می‌رساند» (ریپکا، 1381، 424).
3. ريكاردو زيپولي (Riccardo Zipoli) ايران‌­شناس ايتاليايي، شعر سبك هندي به‌ويژه اشعار صائب را با سبك باروك (The Baroque) و شعر مارينيستي (Marinism)  ايتاليا مقايسه كرده‌است.

اسامی برخی از ایران شناسانی که درباره این فرهیخته پژوهش کرده اند

1. امیری فیروزکوهی
2. زین‌­العابدین مؤتمن
3. محمّد قهرمان
4. احمد گلچین معانی
5. امیر بانوکریمی فیروزکوهی
6. محمدحسین محمّدی
7. هرمان اته (Carl Hermann Ethé)
8. ريكاردو زيپولي (Riccardo Zipoli)
9. یان ریپکا (Jan Rypka)
10. ادوارد گرانویل براون (Browne  Edward Granville)

منابع

1. دریاگشت، محمّدرسول، (1355ش.)، صائب و سبك هندي، ‌تهران: انتشارات كتابخانۀ ‌مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران.
2. ریپکا، یان، (1381ش.)، تاریخ ادبیّات ایران: از دوران باستان تا قاجاریّه، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی.
3. زرّين‌­كوب، عبدالحسين، (1363ش.)، سيري در شعر فارسي، تهران: نوين.
4. سجّادی، محمّدعلی، (1373ش.)، صائب تبریزی و شاعران معروف سبک هندی، تهران: پیام نور.
5. صائب تبريزي، محمدعلی، (1351ش.)، ديوان صائب با حواشي و تصحيح به خطّ آن استاد، ‌با مقدّمه و شرح حال به خامۀ اميري فيروزكوهي، ‌تهران: انجمن آثار ملی.
6. صائب تبريزي، محمّدعلی (1366ش.)، کلیّات صائب تبریزی؛ از روی نسخۀ خطّی و چاپی معتبر، با مقدّمه و شرح حال شاعر از محمّد عباسی، تهران: نشر طلوع.
7. صائب تبريزي، محمّدعلی، (1369ش.)، دویست و یک غزل صائب، به انتخاب و شرح و تفسیر امیربانوی کریمی (امیری فیروزکوهی)، تهران: زوار.
8. صائب تبريزي، محمّدعلی، (1373ش.)، مجموعۀ رنگین گل: گزیدۀ اشعار صائب تبریزی از میراث ادب فارسی 5، انتخاب و توضیح محمّد قهرمان، مشهد: نشر مشهد.
9. صفا، ذبيح‌الله، (1364ش.)، تاريخ ادبيّات در ايران، تهران: فردوس.
10. گروه نویسندگان، (1340ش.)، ‌كارنامۀ بزرگان ايران، تهران: ادارۀ كل انتشارات راديو.
11. محمّدي، محمّدحسين، (1375ش.)، فانوس‌هاي خيال، ‌تهران: جامي.
12. مرتضوی، جمال‌الدّین، (1386ش.)، بر بال خیال: گلچینی از گلستان شعر صائب تبریزی به ضمیمۀ نقد و بررسی شعر چند تن از شاعران سبک هندی، تهران: روزگار.
13. یاحقّی، محمدجعفر، (1384ش.)، پردگیان خیال: ارجنامۀ محمّد قهرمان، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

تصویر موجود در سایت از ویکی پدیا برگرفته شده است.

منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر

1. زیپولی، ریکاردو، (1363ش.)، چرا سبك هندي در دنياي غرب باروك خوانده می‌شود؟، تهران: انجمن فرهنگی ایتالیا.
2. زرّين‌كوب، عبدالحسين (1362ش.)، با کاروان حلّه، تهران: جاویدان.

گردآورنده

بهادر بیتا

شهریور 1398ش.