ابوعلی بلعمی- Abu Ali Bal'ami
ابوعلی بلعمی، مورخ و ادیب ایرانی که در دورۀ سامانیان به وزارت منصوب شد و کتاب مهم تاریخ طبری را از زبان عربی به فارسی برگرداند.
محمد بن محمد بن عبیدالله التمیمی البلعمی معروف به ابوعلی بلعمی ابوعلی نخستین بار در 349 ق. به وزارت عبدالملک بن نوح از امیران سامانیان رسید. ابوعلی پس از عبدالملک بن نوح وزیر منصور بن نوح سامانی شد. وی همانند پدرش در گسترش زبان فارسی تأثیر بسیار داشت و با ادیبان این دوره از جمله ابوبكر خوارزمی دوستی داشت. یكی از كارهای مهم ابوعلی بلعمی، ترجمه و تلخیص تاریخ الرسل و الملوك یا تاریخ طبری در سال 352ق. است که به دستور منصور بن نوح سامانی انجام داد (دانشنامه جهان اسلام، 1390ش.).
۹۴۱م./ 329ق. - ۹۹۳م./ 383ق.
ابوعلی بلعمی در ترجمه تاریخ طبری از منابع بسیاری بهره برد و تفاوت كار بلعمی با طبری در این است كه بلعمی نام راویان و اسناد را حذف كرده و از ذكر روایات مختلف در یك مورد كه در اصل عربی ذكر شده، پرهیز کرده است. او از اختلاف روایت‌ها بر یك روایت كه در نزد مؤلف یا مترجم ارجحیت داشت، اكتفا کرده و هرجا روایتی ناقص یافته آن را از مآخذ دیگر و در متن كتاب نقل كرده و اشاره نموده كه محمد بن جریر طبری این روایت را نیاورده است. «از آنجا كه ترجمه‌ای كه بلعمی از كتاب تاریخ الرسل والملوك به عمل آورده با حذف اسناد طولانی و نیز روایات متعدد در باب حادثه واحد همراه بوده و نیز در بعضی موارد به خصوص در مورد تاریخ باستانی ایران نکته‌هایی در بردارد كه در اصل كتاب تاریخ طبری نیست، می‌توان این ترجمه را كه به تاریخ بلعمی معروف است كتاب تاریخ مستقلی به شمار آورد و قدیمی‌ترین تاریخ عمومی فارسی دانست» (فروزانی، 1387ش، 184). اثر بلعمی علاوه بر اضافاتی كه دربارۀ پیدایش جهان و عقاید ایرانیان در مورد آغاز آفرینش آدم و جهان دارد، حوادث را تا سال ۹۶۶م./ 355ق. ذكر كرده است در حالی كه در تاریخ طبری حوادث تا سال ۹۱۳م./ 302ق. آمده است. بنابراین این بخش، پیوستی بر تاریخ طبری به شمار می‌رود. ترجمۀ تاریخ طبری كه برخی نام آن را «تاریخنامه طبری» می‌دانند، مآخذ و مرجع بسیاری از ترجمه‌های دیگر مانند ترجمۀ تركی شده است. زیرا به واسطۀ تفصیل تاریخ طبری و حجم زیاد آن، اختصار و شیوایی ترجمۀ بلعمی مورد توجه قرار گرفته است(طبری، 1375ش، ج 16، 56). برخی معتقدند ترجمۀ تاریخ طبری توسط ابوعلی بلعمی صورت نگرفته، بلکه این ترجمه توسط دبیران وی انجام گرفته است. محمد روشن مصحح تاریخنامه طبری می‌نویسد: «ابوعلی بلعمی از پایه و مایۀ دانش بهره چندانی نداشته و در این كار واسطه‌ای بیش نبوده و ترجمۀ ناب این اثر توسط دبیران و منشیان دانشمند و گمنام دیوان سامانیان انجام شده است» (تاریخنامه طبری، 1366ش، ج1). اما برخی معتقدند دلیل كافی بر این ادعا وجود ندارد (امبروز استوری، 1362ش، ج2، 427). در ارتباط با نام این كتاب نیز باید گفت برخی نام تاریخ بلعمی را برای این اثر مورد استفاده قرار می‌دهند اما برخی نام «ترجمۀ تاریخ طبری» و یا «تاریخنامه طبری» را درست می‌دانند. مصحح این اثر در مقدمۀ آن، ذكر عنوان «تاریخ بلعمی» را برای این كتاب نادرست شمرده است (قدیانی، 1387ش، ج1، 78).
- استوری، چ. ا. (1362ش.). ادبیّات فارسی (ترجمۀ آرین پور و دیگران). مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- بلعمی، ا. و روشن، م. (تصحیح). (1366ش.). تاریخ نامه طبری (ج. 1). نشرنو
- حداد عادل، غ. (1390ش.). دانشنامة جهان اسلام. بنیاد دایره المعارف اسلامی.
- فروزانی، ا. (1387ش.). تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره سامانیان. سمت.
- قدیانی، ع. (1387ش.). فرهنگ جامع تاریخ ایران (ج. 1). آرون.
- طبری، م. (1375ش.). تاریخ طبری (ترجمۀ ا. پاینده، ج. 16). اساطیر.
- تهرانی، آ. (بی‌تا). الذریعه (ج. 3). دارالاضواء.
- حاجیزاده، ی. (1391ش.). خاندان بلعمی. دانشنامۀ پژوهه. http://pajoohe.ir/خاندان-بلعمی__a-46899.aspx
- حاج سیدجوادی، ک.، محدث‌زاده، ح. و عباسی، ح. (1377ش.). اثرآفرینان (ج. 2). انجمن مفاخر فرهنگی.
- صفا، ذ. (1378ش.). تاریخ ادبیّات ایران (ج .1). فردوس. https://wiki.ahlolbait.com/ابوعلی -بلعمی.
فروردین‌ماه 1401ش.